Nova Stilo: 1. The Alphabet
[Komento: Enkonduka artikoloy estos trilingva. Teksto ripetidjos en Angla, Esperanto, y Nova.]
Nova, the new style for Esperanto, starts out with a change in the way the language is written. As many know, Esperanto uses the Latin alphabet with a set of diacritics (marks on regular letters). Of the 26 ASCII / English letters, Esperanto uses A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U V Z, but not Q W X Y. The letters C G H J S come with a diacritic variant, a circumflex or hat : Ĉ Ĝ Ĥ Ĵ Ŝ. In addition, the letter U comes with a variant that has a breve: Ŭ.
While there is nothing wrong with having accented letters, the importance of ASCII to computing and hence text input is such that virtually all input methods in the West allow for the 26 standard characters to be input directly, while the situation varies widely for accented letters. Often, Esperanto speakers have to download additional software or get used to odd placing of Esperanto characters, or lose the ability to enter some ASCII characters while they type Esperanto text.
There are several ways to enter Esperanto text using only ASCII characters, as the need to do without special letters was felt since the beginning. The original Fundamento proposes the so-called “H system,” where each accented letter is written as its corresponding unaccented letter augmented with the letter H. The standard pangram, “eĥoŝanĝo ĉiuĵaŭde” becomes “ehhoshangho chiujhauhde.” A similar system uses the letter X, with the advantage of being automatically reversible, since that letter does not appear in the Esperanto alphabet: “ehxosxangxo cxiujxauxde.” A third system uses the apostrophe: “eh’os’ang’o c’iuj’au’de.”
Nova prefers a system in which ASCII letters are used exclusively and the length of words is kept almost constant. Since the Esperanto alphabet has 28 letters and ASCII only provides 26, two letters of the Esperanto alphabet are replaced with similar-sounding digraphs (sounds made of two letters). The remaining ASCII letters are mapped to Esperanto letters according to this table:
A B C Ĉ D E F G Ĝ H Ĥ I J Ĵ K L M N O P R S Ŝ T U Ŭ V Z A B C Q D E F G DJ H KH I Y J K L M N O P R S X T U W V Z
The inspiration for this mapping comes from a variety of sources. The letter Ĝ is written as DJ because the sounds are the same (that is, the letter Ĝ is composed of two sounds with their separate letter values). The letter Ĥ, as KH because speakers of languages without that sounds approximate it with either one of those two, depending on language. The letters Q and X get their mapping from approximations in Pinyin, the leading Romanization of Chinese.
Keeping with the philosophy of Nova, this transliteration is fluctuating. In particular, the letter W for Ŭ is frequently substituted with the unaccented U for easier readability.
Nova, la nova stilo de Esperanto, preferas novan alfabeton. Kiel oni scias, Esperanto uzas la Latinan alfabeton kun supersignoj. El la 26 ASCII / anglalingvaj literoj, Esperanto uzas A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U V Z sed ne Q W X Y. La literoy C G H J S aldone havas ĉapelitan version: Ĉ Ĝ Ĥ Ĵ Ŝ, dum la litero U havas hoketan version: Ŭ.
Dum nenio malbonas pri supersignitaj literoj, la graveco de ASCII al komputado kaj do al tajpado faciligas enmetadon de ASCII-aj literoj sur okcidentaj komputiloj, dum supersignitaj literoj ne ricevas saman atenton. Ofte Esperantistoj devas elŝuti apartan softvaron aŭ alkutimiĝi al stranga lokiĝo de Esperantaj literoj, aŭ eĉ perdi eblecon tajpi ASCII-aj literoj dum ili tajpas en Esperanto.
Estas pluraj manieroj enmeti Esperantan tekston uzante nur ASCII-aj literoj, ĉar dekomence oni sentis bezonon eviti ilin. La Fundamento proponas la ho-sistemon, kie ĉiu supersignita litero anstataŭiĝas per la sama litero sen supersigno, sekvata de la litero ho. La standarda pangramo, "eĥoŝanĝo ĉiuĵaŭde" iĝas "ehhoshangho chiujhauhde". Simila sistemo uzas la literon xo, kio ebligas renversigon aŭtomatan, ĉar tiu litero ne apartenas al Esperanta alfabeto: "ehxosxangxo cxiujxauxde." Tria sistemo uzas apostrofon: "eh'os'ang'o c'iuj'au'de."
Nova preferas sistemon en kiu oni nur uzas ASCII-ajn literojn sed la longeco de vortoj estas preskaŭ senŝanĝa. Ĉar la Esperanta alfabeto havas 28 literoj kaj ASCII nur havas 26, oni skribas du literojn de la Esperanta alfabeto per du similsonaj digrafoj (literoj kunmetitaj el du signoj). La kromaj ASCII-aj literoj tradukiĝas al Esperantaj laŭ ĉi tiu tabulo:
A B C Ĉ D E F G Ĝ H Ĥ I J Ĵ K L M N O P R S Ŝ T U Ŭ V Z A B C Q D E F G DJ H KH I Y J K L M N O P R S X T U W V Z
La inspiro pri ĉi tiu tradukiĝo venas el diversaj fontoj. La litero ĝo skribiĝas pere de dj ĉar la sono de ĝ fariĝas el la sonoj de do kaj ĵo (kies ekvivalento en Nova estas la litero jo). Oni skribas la literon ĥo kiel kh, ĉar parolantoj de lingvoj kiuj ne enhavas tiun sonon uzas tiujn du literojn pro alproksimigi ĝin. La literoj qo kaj xo ekhavas sian tradukon de alproksimigoj en Pinyino, la ĉefa latin-alfabetigo de la ĉina.
Laŭ la principoj de Nova, ĉi tiu tradukiĝo estas malfirma. Ĉefa ekzemplo estas la litero wo por ŭo, kiu ofte anstataŭiĝas per sensupersignita u.
Nova, nia nova stilo de Esperanto, preferas nova alfabeto. Kivoye oni scias, Esperanto uzas Latina alfabeto kun supersignoy. El omniu 26 ASCII / anglalingva literoy, Esperanto uzas A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U V Z sed ne Q W X Y. Literoy C G H J S aldone havas qapelita versio: Ĉ Ĝ Ĥ Ĵ Ŝ, dum litero U havas hoketa versio: Ŭ.
Dum nenio malbonas pri supersignita literoy, graveco de ASCII al komputado y do al taypado faciligas enmetado de ASCII literoy sur okcidenta komputiloy, dum supersignita literoy ne ricevas sama atento. Ofte Esperantistoy devas elxuti aparta softvaro au alkutimidji al stranga lokidjo de Esperanta literoy, au eq perdi eblecon taypi ASCII literoy dum ili taypas en Esperanto.
Estas plura manieroy enmeti Esperanta teksto uzante nur ASCII literoy, qar dekomence oni sentis bezono eviti ili. Fundamento proponas ho-sistemo, kikaze omniu supersignita litero anstatidjas per sama litero sen supersigno, sekvata de litero ho. Standarda pangramo, “eĥoŝanĝo ĉiuĵaŭde” idjas “ehhoshangho chiujhauhde”. Simila sistemo uzas litero xo, kio ebligas renversigo automata, qar tiu litero ne apartenas al Esperanta alfabeto: “ehxosxangxo cxiujxauxde.” Tria sistemo uzas apostrofon: “eh’os’ang’o c’iuj’au’de.”
Nova preferas sistemon en kiu oni nur uzas ASCII literoy sed longeco de vortoy estas preskau senxandja. Qar Esperanta alfabeto havas 28 literoy y ASCII nur havas 26, oni skribas du literoy de Esperanta alfabeto per du similsona digrafoy (literoy kunmetita el du signo). Kroma ASCII literoy tradukidjas al Esperanta lau hiu tabulo:
A B C Ĉ D E F G Ĝ H Ĥ I J Ĵ K L M N O P R S Ŝ T U Ŭ V Z A B C Q D E F G DJ H KH I Y J K L M N O P R S X T U W V Z
Inspiro pri hiu tradukidjo venas el diversa fontoy. Litero ĝo skribidjas pere de dj qar sono de ĝ faridjas el sonoy de do y jo. Oni skribas litero ĥo ez kh, qar parolantoy de lingvoy kiu ne enhavas tiu sono uzas tiu du litero pro alproksimigi jin. Literoj qo y xo ekhavas mema traduko de alproksimigoy en Pinyino, qefa latin-alfabetigo de qina.
Lau principoy de Nova, hiu tradukidjo estas malfirma. Qefa ekzemplo estas litero wo por ŭo, kiu ofte anstatidjas per sensupersignita u.