Nova Stilo: 5. Table Words

One of the best inventions of Esperanto was the regularization of the “correlatives” into a table. Words like who, where, when are clearly related to this and that and how in some form. Esperanto puts these words into a table that makes it both easy to know what one of those words means when seeing it for the first time, and to figure out the word without learning it.

Let us start with an example: “tio” means “that” as in “that thing over there.” It is composed of three parts: the letter t-, the middle -i-, and the final -o. t- indicates specificity, the middle -i- indicates the word class (“a table word”) and the -o ending that it’s about a thing. Knowing that the ending -u refers to a person, we now know that the word “tiu” means “that person over there.” Similarly, knowing that the prefix ĉ- indicates universality, we can guess correctly that ĉio means “everything”. You probably inferred by now that ĉiu must mean “everyone!”

This table is absolutely brilliant and by itself one of the reasons to learn Esperanto. Like all brilliant innovations, though, it has two minor flaws that Nova addresses. The first one is the largely arbitrary selection of prefixes and suffixes. The second is that the table could be easily expanded for greater usefulness but is fixed in stone.

In Nova, some of the prefixes are modified to make them less arbitrary. The prefix ĉ- above, for instance, is replaced with omn-. While the latter prefix is from Latin and long enough to emphasize the universality, the former suffers from not only being arbitrary, but from also conflicting with the question marker ĉu and the proximity marker ĉi. Question words have the prefix k- (as in kiu = who) and proximity is marked by using the separate word ĉi: ĉi tio is not ĉio and means “this”.

While prefixes received a little attention, the suffixes are largely changed to make them more readable. The temporal suffix -am, for instance, is not related to time at all and is simply something that needs to be memorized. In Nova, the corresponding suffix comes from the word for (you guessed it!) time, “tempo.” While “when” in Esperanto is “kiam”, in Nova it becomes (optionally) “kitempe.” This works predictably for the entire table: “kial” becomes “kikauze” (and now you don’t have to learn what it means, because you know that kauzo is cause).

In addition to this, a whole series of new prefixes and suffixes are made available. Some notable prefixes are “kelk-” for some, “al-” for other, “mal-” for opposite. Suffixes are generalized even further, with more or less any word that indicates measure or specificity available. “Aliflanke” means “on the other side” (or on the other hand in English vernacular); “omnitage” means “every day”, “kelkifoye” is “sometimes.” Knowing that “krom” is Esperanto for “except”, you can guess that “kromikaze” means “in all other cases.”

Notice that Esperanto uses constructs to indicate these table words. Where Nova has “omnifoye”, Esperanto has “ĉiun fojon” (everytime). Nova “tikaze” corresponds to “tiukaze” in Esperanto. Nova “kelkimetre” corresponds to “en kelkaj metroj.”

The proximity marker is changed from “ĉi” to “hik” (from Latin) and the corresponding table words have h- as prefix. This allows the somewhat odd “this and that” version of Esperanto, “ĉi tio kaj tio,” to be the more readable “hio y tio.”

Because of potential confusion between a table word and an existing word, the middle -i- can be replaced for clarity with -y-.

Unu el la plej bonaj inventaĵoj de Esperanto estas la tabelvortoj. En aliaj lingvoj, oni devas lerni la tutan tabelon de korelativoj, kiuj okaze estas similaj, sed ne necese. En Esperanto oni kunmetas tiujn tablevortojn el prefikso, meza litero i, kaj sufikso. Se oni konas la prefiksojn kaj sufiksojn, oni facile komprenas tabelvorton faritan el ili. Se oni scias ke ĉ- estas universala prefikso kaj -am tempa, oni tuj divenas ke ĉiam signifas "dum ĉiu tempo."

Ĉi tiu tabelo estas revolucia. Kiel ĉio revolucia, tamen, ĝi havas du malgrandajn malbonaĵojn kiujn Nova volas fiksi. Unue la sinsekvo de prefiksoj kaj sufiksoj estas pleje arbitra. Due, ĉi tiu tabelo facilege pligrandiĝus kaj eĉ pli utiliĝus, sed oni ne povas aldoni ion ajn.

En Nova, kelkaj prefiksoj ŝanĝiĝas por plia kompreneblo. Ekzemple la universala markilo ĉ- ŝanĝiĝas al omn-. Ĉi tiu estas latindevena kaj evitas konfuzon kun la demandvorto ĉu kaj la proksimeca markilo ĉi. Ne facile kompreneblas kial demandovortoj ne havas la prefikson ĉ- aŭ kial proksimeco markiĝas per ĉi.

Dum prefiksoj malmulte ŝanĝiĝis, sufiksoj pli malpli iĝis kerno de ŝanĝo. Ili ĉiuj ŝanĝiĝis al pli longa kaj legebla formo. Dum Esperanto uzas -am por tempaj formoj, Nova uzas -tempe. Dum -am ne rilatas al tempo en divenebla maniero, oni ne devas lerni novan sufikson en Nova. Kitempe facile kompreneblas kiel demandvorto rilata al tempo, same ol kikauze estas pli divenebla kial.

Aldone, serio da novaj prefiksoj kaj sufiksoj haveblas. Ekzemploj de novaj prefiksoj estas "kelk-" (kelkitempe), "al-" (alitipa) kaj "mal-" (maliflanke). Sufiksoj eĉ pli ĝeneraliĝis kaj preskaŭ ĉiu vorto pri mezuro aŭ unuo aŭ eĉ specifaĵo ajn povas esti uzata. "Omnitage" estas ĉiutage, "kelkifoye" estas kelkfoje, "kromikaze" evidente "en kromaj kazoj."

Vidu ke Esperanto uzas similaĵojn por tabelvortoj de Nova, sed oni devas parkeri ilin. Dum omnitage kaj kromikaze estas en sama serio, kelkfoje kaj en kromaj kazoj estas parkerendaj.

Proksimeca markilo ĉi anstatŭiĝas per latindevena hik. La respondaj tabelvortoj uzas h- kiel prefikso. Tiel Esperanta "ĉi tio kaj tio" iĝas malpli peza "hio y tio".

Ĉar kelkkaze ekestiĝis konfuzo inter Esperanta vorto kaj tabelvorto de Nova, la meza markilo -i- povas anstataŭiĝi per -y-.

Un el pley bona inventajoy de Esperanto estas tabelvortoy. En alia lingvoy, oni devas lerni tuta tabelo de korelativoy, kiu okaze similas reciproke, sed ne necese. En Esperanto oni kunmetas tiu tablevortoy el prefikso, meza litero i, y sufikso. Se oni konas omniu prefiksoy y sufiksoy, oni facile komprenas tabelvorto farita el ili. Se oni scias ke ĉ- estas universala prefikso y -am tempa, oni tuy divenas ke ĉiam signifas “omnitempe”.

Hiu tabelo estas revolucia. Kivoye omnio revolucia, tamen, ji havas du malgranda malbonajoy kiu Nova volas fiksi. Une sinsekvo de prefiksoy y sufiksoy estas pleye arbitra. Due, hiu tabelo facilege pligrandidjus y eq pli utilidjus, sed oni ne povas aldoni aynio.

En Nova, kelkaj prefiksoj xandjidjas por plia kompreneblo. Ekzemple universala markilo ĉ- xandjidjas al omn-. Hiu estas latindevena y evitas konfuzo kun demandvorto qu y proksimeca markilo ĉi. Ne facile kompreneblas kikauze demandovortoj ne havas prefikso ĉ- au kikauze proksimeco markidjas per ĉi.

Dum prefiksoy malmulte xandjidjis, sufiksoy pli malpli idjis kerno de xandjo. Ili omniu xandjidjis al pli longa y legebla formo. Dum Esperanto uzas -am por tempa formoy, Nova uzas -tempe. Dum -am ne rilatas al tempo en divenebla maniero, oni ne devas lerni novan sufikso en Nova. Kitempe facile kompreneblas ez demandvorto rilata al tempo, same ol kikauze estas pli divenebla kial.

Aldone, serio da nova prefiksoy y sufiksoy haveblas. Ekzemploy de nova prefiksoy estas “kelk-” (kelkitempe), “al-” (alitipa) y “mal-” (maliflanke). Sufiksoy eq pli djeneralidjis y preskau omniu vorto pri mezuro au unuo au eq specifajo ayn povas esti uzata. “Omnitage” estas Esperanta ĉiutage, “kelkifoye” estas kelkfoje, “kromikaze” evidente “en kromaj kazoj.”

Vidu ke Esperanto uzas similajoy por tabelvortoy de Nova, sed oni devas parkeri ili. Dum omnitage y kromikaze estas en sama serio, kelkfoje y en kromaj kazoj estas parkerenda.

Proksimeca markilo ĉi anstatuidjas per latindevena hik. Responda tabelvortoy uzas h- ez prefikso. Tivoye Esperanta “ĉi tio kaj tio” idjas malpli peza “hio y tio”.

Qar kelkikaze ekestidjis konfuzo inter Esperanta vorto y Nova tabelvorto, meza markilo -i- povas anstatauidji per -y-.